De Nederlandse landbouw is al tijden in de greep van de stikstofcrisis. Wie echter voorbij die crisis kijkt, ziet dat stikstof niet het enige probleem is waarmee de landbouw kampt. Naast de dwingende eis de uitstoot rond stikstofgevoelige natuurgebieden te verminderen, spelen evenzo prangende eisen vanuit klimaat (terugdringen CO2), waterkwaliteit én kwantiteit (droogte en zoetwaterschaarste), bodem (tegengaan bodemdaling en bodemkwaliteit), biodiversiteit (soortenrijkdom) en gezondheid (beperken pesticiden).

Om de stikstofaanpak te verbinden met deze opgaven heeft het Rijk een Nationaal Programma Landelijk Gebied opgesteld. Daarin zijn per opgave doelen geformuleerd. Provincies hebben de opdracht gekregen deze uit te werken in zogenaamde gebiedsplannen. Ondertussen wachten boeren niet af. Ze zijn zich er van bewust dat al deze opgaven gevolgen hebben voor hun bedrijf en gaan zelf aan de slag met plannen voor een duurzamere toekomst. Dat doen ze steeds vaker ook in samenwerking met collega’s uit de directe omgeving.

Meer en meer boeren beseffen dat niet alle uitdagingen oplosbaar zijn op eigen grond en samenwerking nodig is. Zo kun je door de bundeling van kennis, kunde en middelen meer bereiken voor stikstof, bodem, water en klimaat. Er zijn al verschillende voorbeelden van boeren die gezamenlijk de gronden van een stoppende collega willen kopen en onderling verdelen, waardoor de totale stikstofuitstoot in het gebied daalt, er meer ruimte ontstaat voor een extensievere bedrijfsvoering en het waterpeil omhoog kan.

Het maakt duidelijk dat de omslag naar een meer natuurvriendelijke en circulaire landbouw zich niet beperkt tot aanpassingen op bedrijfsniveau, maar nadrukkelijk vraagt om een landschappelijke aanpak. Juist op de schaal van het landschap doen zich de echte ‘koppelkansen’ voor. Denk aan het herstel van soortenrijkdom en de aanleg van kleine landschapselementen of aan klimaatadaptatie en het vasthouden van gebiedseigen water door peilverhoging in combinatie met de productie van natte teelten.

Het landschap is geen individueel project, maar ontstaat door collectief handelen. Met de plannen die boeren overal in het land ontwikkelen, geven ze vrijwillig vorm aan die collectiviteit. Daarmee voltrekt zich een stille revolutie op het platteland. Competitie, niet coöperatie was immers lange tijd de norm. Boeren waren heersers op eigen erf en bemoeiden zich het liefst niet met de buitenwereld. Dat daarin verandering komt, is positief nieuws. Na decennia van marktwerking kan de sector wel wat gemeenschapswerking gebruiken.

De interessante vraag is hoe de overheid zich de komende periode tot deze ontwikkeling gaat verhouden? Zullen het rijk en de provincies de plannen en voorstellen die door boeren zelf zijn ontwikkeld, omarmen en ondersteunen? Of gaan ze uit van hun eigen programma’s en gebiedsplannen, die ze als kaders opleggen aan initiatiefnemers? Dat laatste zou niet alleen zonde zijn, maar ook contraproductief. De noodzakelijke ‘wederombouw’ van het platteland, lukt immers niet zonder betrokkenheid en het nodige draagvlak in de streek.

Maak boeren daarom deelgenoot van de oplossing. Stel je als overheid uitnodigend op naar boeren die zich initiatiefrijk en innovatief hebben getoond. Bekijk hun voorstellen serieus. En ben bereid je eigen plannen in te ruilen voor een betere invulling door agrarisch collectieven. Of, nog beter, ga samen aan de slag. Maak afspraken over doelbereik. Zorg dat de voorgestelde plannen onderdeel worden van het (provinciaal) programma voor het landelijk gebied, en ondersteun boeren met de noodzakelijke regelingen en financiering.

Alleen ga je weliswaar sneller, maar samen kom je echt verder.

Joks Janssen is Professor of Practice ‘Brede welvaart in de regio’ aan Tilburg University en senior adviseur duurzame gebiedsontwikkeling bij Het PON & Telos. Ook is Joks lid van de selectiecommissie van ons traject in Brabant: Samen voor Brabantse grond.